آق قلعه، اسپی دژ – آق قلا

آق قلعه یا آق قلا که به نامهای اسپی دژ، دژ سفید، مبارک آباد و پهلوی دژ نیز معروف بوده است، توسط شاه عباس درسال ۱۰۲۰ هجری قمری در سفری که به مازندران و استرآباد کرده بود بنا شد. این قلعه در قسمت نهایی شمال قلعه سابق مبارک آباد در کنار گرگان رود واقع شده است.
آق قلعه در ابتدا محلی برای اسکان قاجارها بود، گویا در زمان قابوس وشمگیر اسپی دژ یعنی دژ سفید یا آق قلعه خوانده می شد. این قلعه در زمان شاه عباس مبارک آباد نامیده می شد و بعد از آن که رضاخان حکومت را در دست گرفت به پهلوی دژ تغییر نام داده شد. ارتفاع قلعه در آغاز ساختمان ۶ متر بوده و به صورت دایره ای شکل بنا گردید، رودی که قلعه مبارک آباد را به دو قسمت تقسیم می کند رود گرگان نام دارد که توسط پلی بسیار محکم از آجر به هم مربوط میشود، این پل از بناهای دوران صفویه است.
آق قلعه دری از چوب و آهن داشت که ورود به قلعه را غیر ممکن می ساخت. بر روی در ورودی قلعه اطاقی وجود داشت که در انتها دری داشت و به اطاق بزرگی منتهی می شد که نگهبانان مشغول دیده بانی بودند. در دیوار های ضخیم قلعه سوراخ هایی تعبیه کردند که نگهبانان از آن طریق به تیر اندازی می پرداختند.
وقتی دژ عظیم قلعه گشوده می شد دایره ای نامنظم به نام هشتی پیدا بود که برای یک دسته دیگر از مدافعان قلعه اختصاص داده بودند، از سمت چپ این هشتی پله های آجری مارپیچ دیده می شد که برای بالا رفتن گذاشته شده و از همین طریق بود که کوتوال، که همان نگهبان قلعه است، نگهبانی می داد. در مواقع بحرانی و در اوقاتی که خطر حمله احساس می شد کوتوال دژ با عده ای از تیراندازان ورزیده در اطاق سردر دژ موضع گرفته و مراقب اوضاع بودند و سران قاجار نیز برای دلجویی و قوت قلب پیش آنها بودند.
آق قلعه تا دوران ناصرالدین شاه یعنی تا سال های ۱۳۰۰ ه.ق آباد بوده و از این تاریخ به بعد به تدریج مهاجرت قاجارها به تهران آغاز می شود و آق قلعه کم کم به صورت دژی متروک و مخروبه در می آید و به جای آنها ترکمن های آتابای ساکن می شوند.
آق قلعه بعد از آنکه به دست ترکمن ها افتاد و شهرنشینی آغاز شد نابود شده و تنها پلی آجری از آن دوران به جا مانده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی آق قلا نام گرفته است.