تورنگ تپه
در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی گرگان مجموعه ای از چند تپه با برجستگی نزدیک به یکدیگر قرار دارد که به آنها تورنگ تپه می گویند. تپه ای تاریخی که از جنوب شرقی دریای خزر، ۶۰ کیلومتر فاصله دارد.
این محوطه به وسعت تقریبی سی هکتار، با یک فرو رفتگی ، که در فصل بارندگی به دریاچه کوچکی تبدیل می شود، به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است.
درباره وجه تسمیه این محوطه آگاهی دقیقی در دست نیست.
بخشهای عمده این محوطه عبارت اند از تل بزرگ مخروطی شکلی به قطر ۱۱۰ متر و ارتفاع ۳۵ متر در شمال دریاچه به نام تپه بزرگ. محدوده وسیع و مسطحی در شمال تپه بزرگ وجود دارد که گورستانِ روستای همجوار است. این روستا در جنوب شرقیِ تپه بزرگ واقع شده است. در مغرب دریاچه بخش دیگری از محوطه با نام تپه کوچک و در جنوب دریاچه تپه وسیع و کم ارتفاع جنوبی قرار دارد.
اهمیت تورنگ تپه با کشفِ اتفاقی مجموعه اشیایی معروف به گنج استرآباد در سال ۱۸۴۱میلادی آشکار شد. برخی از اشیای این مجموعه را، که امروزه از سرنوشت آنها اطلاعی در دست نیست، به دربار محمدشاه قاجار فرستادند و در آنجا دوبد، دیپلمات و پژوهشگر روسیِ فرانسوی تبار، آنها را مطالعه و طرحهایی از آنها تهیه کرد. دوبد در سفری به ناحیه گرگان، محل کشف اشیا را در تورنگ تپه شناسایی و نتایج مطالعات خود را با عنوان ” پژوهشی در باره گورکان تازه کشف شده در حوالی استرآباد” در ۱۸۸۴میلادی منتشر کرد.
در بهار و پاییز ۱۳۱۰ خورشیدی، فردریک وولسین از طرف مؤسسه امریکایی هنر و باستان شناسی ایران و موزه دانشگاه پنسیلوانیا، در تورنگ تپه حفاری کرد. با اینکه وی به یافته های مشابه با گنج استرآباد دست نیافت، ولی کاوشهای او نشان داد که قدمت آثار تورنگ تپه به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد.
کاوشهای تورنگ تپه در ۱۳ فصل :
سی سال بعد یعنی در دهه‌ی ۱۳۴۰، ژان حفاری را در این تپه آغاز کرد و ۱۳ فصل کاوش انجام داد که در نتیجه آنها ۹دوره‌ی فرهنگی را در این مکان، باستان‌شناسی کرد که قدیمی‌ترین لایه‌ی آن با سفال‌های فرهنگی جیتون ترکمنستان و فرهنگ اسماعیل‌آباد مقایسه شده است و از نظر زمانی به هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد تعلق دارد و آثار پیدا شده در آن تا دوره ایلخانی در سده هفتم هجری بوده اند. در تورنگ‌تپه‌ی گرگان همچنین آثاری از دوره‌ی برنز، آهن و نیز آثاری از دوره‌های هخامنشی، هلنیسی، اشکانی، ساسانی و اسلامی به‌دست آمده است.
آثار ساسانیِ تورنگ تپه، در عصر ششم و دوره های نخست عصر هفتم یافت شدند. در عصر ششم، یک دژ بزرگ خشتی روی خرابه های سکوی خشتی تپه بزرگ ساخته شد. با فشار فزاینده اقوام مهاجم از شمال شرق در سده های پنجم و ششم میلادی، منطقه گرگان که در سرحدات شمال شرقی شاهنشاهی ساسانی واقع بود، از اهمیت سوق الجیشی ویژه ای برخوردار گشت.
دژ خشتی تورنگ تپه از نظر موقعیت نظامی اهمیت زیادی نداشت اما جزئی از مجموعه بزرگ دفاعی شمال شرق ایران بود. شاید به گواه گِل نبشته های یافت شده، تورنگ تپه همان خسروشاد پیروز مربوط به قرن پنجم میلادی باشد. با این حال، به سبب نبودن مدارک کافی باستان شناسی، در صحت چنین تعیین هویتی تردید شده است.
لایه های عصر هفتم بقایای چارطاقی را که بر ویرانه های دژ ساخته شده بود آشکار کردند که احتمالاً متعلق به اواخر دوره ساسانی یا اوایل دوره اسلامی است.
عصر هشتم و نهم در تورنگ تپه، بقایای آثاری از دوران اسلامی، بویژه دوره عباسی و ایلخانی، را آشکار کردند که در طول آن تورنگ تپه به روستای محقری بدل شده بود.
مجسمه های کوچک گلی با نقش مردان و زنان در این تپه با اشیا مکشوفه در جزیره کرت که متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است،شباهت زیادی دارد. دیاکونوف معتقد است،که فرهنگ و تمدن تورنگ تپه و تپه حصار دامغان و تپه سیلک کاشان به ظاهر به آسیای میانه مربوط است .
افزون بر آن، این تمدن در همان زمان دارای روستاهای پر جمعیت و رشد یافته با سیستم آبیاری کشاورزی بوده و صنعت سفالگری و فلز کاری در بین آنها رایج بود.
بر اساس آثار بدست آمده ،تصور شده که بین تمدن سومر، عیلام و تورنگ تپه ارتباطاتی بوده و عده ای معتقد ند که عیلامی ها و سومر ی ها از این ناحیه به خوزستان و کلده رفته اند.
مسیر رسیدن به تورنگ تپه :
دسترسی به تورنگ تپه استان گلستان از طریق جاده گرگان به آزادشهر و جاده فرعی قرن آباد امکان پذیرست.
