دخمه زرتشتیان – برج خاموشان یزد
دخمه زرتشتیان یزد که به نامهای برج سکوت و برج خاموشان نیز معروف است در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه، بر بلندای کوهی رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه واقع است.
تعریف واژه دخمه :
واژه دخمه در فرهنگ لغات مختلف معانی متعددی همچون گورخانه گبران، سردابه مردگان ، خانه زیر زمین برای مردگان، گور و گورستان زرتشتیان را دارد.
در منطقه صفائیه یزد دو عمارت سنگی مدور برج مانند با فضای میان تهی قرار دارد که به دخمه یا دادگاه زرتشتیان مشهور است. عمارت قدیمیتر به نام مانکجی هاتریا، زرتشتی هندی‌الاصل، و دیگری که جدیدتر می‌باشد به نام گلستان معروف است که مربوط به دوره قاجاریه می‌باشد. دخمه گلستان ۲۵ متر قطر دارد و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه ۶ متر است. دخمه مانکجی نیز ۱۵متر قطر دارد.
دخمه محلی است که زرتشتیان از دیر باز تا حدود چهل سال پیش، اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب و سنن مذهبی خود و طی انجام مراسم ویژه در آن می‌نهادند تا طعمه کرکس‌های کوه‌های اطراف شوند. وسط فضای میان تهی دخمه چاهی وجود دارد که به استودان معروف است و استخوان‌های به جای مانده از اجساد را داخل آن می‌ریختند.
پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه جارو و ضد عفونی می‌شد و بار دیگر دخمه مذکور مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حقیقت محوطه داخلی دخمه‌ها مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می‌شد.
بعد از این که مانکجی لیمجی هاتریا معروف به مانکجی صاحب به عنوان نماینده انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران در حدود ۱۴۰ سال قبل و از طرف پارسیان بمبئی برای بهبود وضع اجتماعی و دینی زرتشتیان به ایران آمد، بعضی از دخمه‌ها تعمیر و نوسازی و دخمه‌های جدیدتری هم ساخته شدند که مدتی مورد استفاده قرار گرفتند.
مزایای گذاشتن جسد در دخمه از دید زرتشتیان :
مسلما هر روش تدفینی مزایا و مضراتی دارد، بنا به عقیده آن دسته از زرتشتیان که به گذاردن جسد در دخمه اعتقاد دارند، این کار مزایای بسیار دارد که تدفین و خاک‌سپاری ندارد :
– فرقی بین دارا و ندار و شاه و گدا نیست.
– جسد بی‌جان مردگان به جای اینکه در زیر خاک پوسیده و طعمه کرم‌ها، موش‌ها و انگل‌ها شود، در مقابل آفتاب خشک شده و توسط پرندگان و لاشخورها خورده می شوند. حتی دیده شده که بعضی از مردگانی را که در قدیم در دخمه میگذاشتند، روز‌های بعد زنده شده و به میان جماعت بازگردانیده می‌شدند. شاید به آن دلیل که فرد در اثر ایست قلبی یا کاهش سطح هشیاری کاملا از دست رفته تلقی می‌شده و حال آن که با تحریک لاشخوران و پرندگان به مانند یک شوک، هشیاری خود را باز یافته است.
معماری برج خاموشان :
سطح داخلی برج خاموشان به صورت پهنه مسطح و گردی است که تمام آن با تخته سنگ‌های بزرگ پوشیده شده و از سه بخش زنانه، مردانه و بچگانه تشکیل شده است. مردها را در بخش انتهای دخمه و نوار دایره ای که به دیوار اطراف دخمه چسبیده دفن می‌کردند و بخش میانی به زن‌ها تعلق داشت. یک نوار دایره ای دیگر هم بعد از نوار زنانه وجود دارد که جایگاه کودکان بوده است. وسط فضای میان تهی دخمه چاهی وجود دارد که به استودان معروف است و استخوان‌های به جای مانده از اجساد را داخل آن می‌ریختند.
پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه جارو و ضد عفونی می‌شد و بار دیگر دخمه مذکور مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حقیقت محوطه داخلی دخمه‌ها مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می‌شد.
سایر جاذبه های تاریخی منطقه :
در دامنه ضلع شمالی این کوه نیز تعدادی عمارت خشت و گلی، آجری، سنگی و یا ترکیبی از هر سه مصالح، مجهز به امکانات رفاهی زمان خود معروف به خیله دیده می‌شود. قدیمی‌ترین آثار این محوطه خیله‌ها و دخمه‌های ضلع غربی است که به دوران صفویه تعلق دارند.
برج خاموشان در سال ۱۳۸۱ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۶۳۱۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
