استان گلستان – گردشگری کلاله – قره دیب – دیوار بزرگ گرگان
دیواری است آجری ما بین دشت گرگان و ترکمن صحرا که به عنوان سدی در برابر حملات دشمن در زمان ساسانیان ساخته شده است. این دیوار با ۲۰۰ کیلومتر طول طولانی ترین اثر معماری ایران باستان و سومین دیوار تاریخی جهان پس از دیوار چین و آلمان است. در نوشته های تاریخی این دیوار را سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی، قزل آلان، مار سرخ و تجنبار نامیده اند.
دیوار گرگان دیواری تاریخی است که از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می‌یافته است. هم‌اکنون تقریبا تمام این دیوار از میان رفته و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است. این بقایا در محلی بنام قره دیب در منطقه عزیزآباد شهرستان کلاله واقع است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین به طول شش هزار کیلومتر، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است.
کشف دیوار بزرگ گرگان :
عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت خلبان آمریکایی ثبت شد. آقای اشمیت خبرنگار آمریکایی که با هواپیمای خود در سال ۱۳۱۶ خورشیدی از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.
گمانه زنی های قدمت دیوار بزرگ گرگان :
بسیاری از کارشناسان براین باورند دیوار تاریخی گرگان همزمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها که از شمال وارد می‌شده‌اند ساخته شده‌است.
باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن‌های پنج و ششم میلادی می‌رسد.
بیشتر مورخین بر این باورند که انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاده است، اما گردیزی در زین الاخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت میدهد.
اما از طرفی شواهد تاریخی نشان میدهد که دیوار چین در زمان امپراتور شی هوانگ‌تی (۲۴۶ – ۲۰۴ پیش از میلاد) ساخته شده است که از لحاظ زمانی و دوره تاریخی با حضور اشکانیان در ایران مطابقت دارد،پس نمیتوانسته با دیوار بزرگ گرگان هم قدمت باشد.
البته لازم به توضیح است که دیوار بزرگ فعلی چین، برخلاف باور عامه، مربوط به قرن سوم پیش از میلاد نیست، بلکه در اوایل قرون وسطی بازسازی و با مصالح مقاوم‌تر احیا شد، در حالی که دیوار قدیمی چین با مصالح خاک و سنگ و چوب درخت گز، با ساختاری بسیار ساده و کم دوام احداث شده بود که به جهت اهمیت موضوع، مجدداً بازسازی شد.
مقایسه دیوار بزرگ گرگان با همتایان خود :
در بین دیوارهای دفاعی به جا مانده از سلسلههای مختلف تاریخی در جهان بعد از دیوار بزرگ چین (کمتر از ۶ هزار کیلومتر) و دیوار لیمز در آلمان (۵۴۸ کیلومتر) دیوار بزرگ گرگان (۲۰۰ کیلومتر) به عنوان سومین دیوار بزرگ از دو همتای مشهور بریتانیایی خود، دیوار هادرین در انگلیس (۱۶۰ کیلومتر) و دیوار آنتونی در اسکاتلند (۶۳ کیلومتر) طویل‌تر و به حد کافی عریض بوده و دارای گذرگاه و موانع مستحکمتری نسبت به سایر دیوارهای مشابه و مانع عظیم خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ است.
یکی از جنبه‌هایی که دیوار گرگان را با ۱۷۰۰ سال قدمت مطرح کرده، به مهندسی آن مربوط می‌شود که از دیوار چین و لیمز پیشرفته‌تر است. در دیوار چین از مصالحی مانند سنگ، چوب و آجر استفاده شده، ولی تمام ۲۰۰ کیلومتر دیوار گرگان از آجر ساخته شده است و این نشان از مهندسی قوی به کار رفته در این دیوار دارد.
جنس دیوار بزرگ گرگان :
در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد، بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر و نجیب بکران از خشت پخته می‌نویسند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه واقع در شمال کلاله از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده‌است.
بررسیهای گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان میدهد در ساخت این دیوار عظیم ده‌ها میلیون قالب آجر به کار رفته‌است. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته‌اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.
توان دفاعی دیوار بزرگ گرگان :
طبق برآوردها۳۰هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند.
طبق منابع تاریخی، این دیوار باید بین ۶ تا ۱۰ متر ارتفاع داشته باشد که از وجود ۶ متر آن تابحال مطلع شده اند، ولی برای اطمینان از وجود ارتفاع ۸ تا ۱۰ متری، به کاوش‌های باستان‌شناسی بیشتر نیاز است. همچنین به نظر می‌رسد ارتفاع شش متر باید در تمام مسیر دیوار وجود داشته باشد، زیرا ساسانیان برای جلوگیری از نفوذ دشمن حصارهای محکمی را ایجاد میکردند.
مقابل دیوار، خندقی به طول ۲۰۰ متر و عرض ۳۰ متر وجود دارد که از آن به‌عنوان مانعی برای جلوگیری از نفوذ دشمن استفاده می‌شد. در واقع، زمان جنگ آب گرگان‌رود را که پشت دیوار گرگان واقع شده است، به سمت خندق هدایت میکردند تا مانعی برای نفوذ دشمن باشد. علاوه بر این، یک سد نیز به نام کرگز روی دیوار گرگان ساخته شده بود تا آب مورد نیاز خندق تأمین شود.
تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان میدهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود اما بعد از آن به عللی متروک شده‌است.
از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.
مهندسی دیوار بزرگ گرگان :
بررسیهای باستان‌شناسی نشان میدهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته و یا حتی از آن پیشی گرفته‌است. بررسیهای اخیر این دیوار، بینشی اروپایی مدار نسبت به تاریخ جهان را به چالش می‌گیرد.
ساختار دیوار تمیشه نیز شبیه دیوار گرگان است. از آنجا که تمام ۲۰۰ کیلومتر طول دیوار گرگان برای ادامه به آجر نیاز داشته است، خاک حاصل از حفاری خندق را با کاه مخلوط میکردند و خشت‌هایی با ابعاد ۴۰*۴۰*۱۰ تولید میکردند و برای این‌که مقاومت این آجرها زیاد شود، آن‌ها را در کوره می‌پختند. تا کنون حدود ۱۵۰ کوره در اطراف دیوار شناسایی شده است. همچنین برای گرم کردن کوره‌ها از چوب‌های جنگلی یا خاک و خاشاک یا نی استفاده می‌شد. به این ترتیب که برای کوره‌های واقع‌شده در نواحی شرقی که با جنگل فاصله زیاد داشتند از نی، خاک و خاشاک استفاده می‌شد و برای کوره‌های واقع در نواحی غربی که به جنگل نزدیک بودند از چوب‌های جنگلی استفاده میکردند.
با توجه به اهمیت و ارزشمندی دیوار و تأسیسات مجاور آن، این اثر فرهنگی در تابستان ۱۳۷۸خورشیدی، با شماره ۲۳۴۵، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
