قنات زارچ یزد
قدیمی ترین و طولانی ترین قنات در جهان، به نام قنات زارچ در استان یزد واقع شده که انتهای آن به زارچ ختم می شود، قدمت قنات زارچ نزدیک به سه هزارسال تخمین زده شده است. مسیر حدود ۹۰ کیلومتری، بیش از دو هزار و یکصد حلقه میله چاه دارد. و با توجه به اینکه قنات قبل از اسلام و در زمان زرتشتیان حفر شده است، برخی از میله های چاه آن به رسم آن دوران، به صورت مربع حفر شده است که در بین قنوات منحصر به فرد است. قنات زارچ در طول ۳۰۰۰ سال گذشته آب شرب و کشاورزی بیش از ۸۰۰ خانوار را فراهم می کرد.
استان یزد به دلیل اسقرار در منطقه ای خشک و کویری از دیرباز با مشکل ومعضل کم آبی مواجه بوده است، ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده که آن را قنات یا کهریزیا کاریز نام گذارده اند. بوسیله قنات که درنوع خود در جهان تاکنون بینظیر است، می توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرده و به سطح زمین رساند،که همانند چشمه های طبیعی، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد. به راهی که در زیر زمین کنده شود تا آب از آن جریان یابد کاریز یا قنات میگویند.
پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع تاریخی شهر یزد نیزدرحریم قنات زارچ ساخته شد و چند میله چاه این قنات در محدوده این مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر کردن آب انبار وسیع زیر مسجد، نمازگزاران بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده کنند که این پایاب هنوز هم قابل استفاده است. تعدادی از میله های آن هم در محل مسجد جامع یزد قرار دارد. احتمالا این مسئله نشان می دهد که این قنات قبل ازاسلام وجود داشته است.
تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت کاهش یافته است.
مسیر گذر قنات زارچ یزد :
قنات زارچ از روستای فهرج در ۶۰ کیلومتری شهر یزد سرچشمه می‌گیرد و حدود ۳۰ کیلومتر آن نیز از اکرمیه تا دروازه قرآن از زیر شهر یزد می‌گذرد و پس از خروج از شهر یزد و طی چند کیلومتر دیگر به بخش زارچ می‌رسد. قنات زارچ دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل های آن شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارند.
از میزان ۳۰ کیلومتری که قنات زارچ در زیر شهر یزد طی می‌کند، ۲ نقطه در بافت تاریخی شهر یزد واقع شده که این مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کرده‌اند. حتی فاضلاب بیمارستان گودرز که بیمارستانی با قدمت ۷۰ سال و از جمله وقفیات استان یزد است و حدود ۶ متر پایین‌تر از سطح خیابان‌های اطراف و در گودی واقع شده، به داخل این قنات قدیمی سرازیر می‌شود.
با کاهش میزان آبدهی قنات، فاضلاب و آلودگی های آب قنات هم خود را آشکار کرده است. البته توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شده است.
