مسجد امیر چخماق یزد
مسجد امیر چقماق یا امیر چخماق در میدان امیرچخماق واقع در مرکز شهر یزد قرار دارد. مسجد امیر چقماق که در تاریخ‌های یزد به نام مسجد جامع نو و یا مسجد دهوک نیز خوانده شده‌است در دوره تیموری به همت امیرجلال‌الدین چقماق شامی حاکم یزد احداث شده‌است. این مسجد در سال ۸۴۱ هجری قمری به پایان رسید. این مسجد با شکوه از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهریزد قرار دارد.
مجموعه با ارزش امیرچخماق که نقطه خیابان‌های اصلی شهر است شامل مسجد، تکیه، بقعه ستی فاطمه، بازارچه حاجی قنبر، آب انبار ستی فاطمه، نخل و آب انبار تکیه امیر چخماق می‌باشد. قدمت این آثار تاریخی به دوره تیموریان میرسد.
در آن دوره امیرجلال‌الدین چقماق شامی از سرداران شاهرخ تیموری و حاکم یزد بود که با همکاری همسر خود ستی فاطمه خاتون برای آبادانی یزد مجموعه‌ای شامل تکیه، میدان، حمام، کاروانسراها، خانقاه، قنادخانه، چاه آب سرد و مسجد امیرچقماق را ساخت.
امیر چخماق نام میدانی در شهر یزد است که در آن بنایی چند طبقه، مسجد و حسینیه ای به همین نام وجود دارد. ساختمان بنای امیرچقماق ورودی بازارچه و بخشی از حسینیه ای است که در قرن ۱۳ هجری بنا شده‌است. حسینیه امیر چخماق توسط یکی از فرمانروایان یزد خراب شد و هم اکنون این بنا در حال بازسازی و تبدیل دوباره به حسینیه می‌باشد.
معماری مسجد امیر چقماق یزد :
این مسجد در ضلع جنوبی میدان امیرچخماق قرار داشته و در کریاس یا ساختمان جلوی درب ورودی مسجد که به میدان باز می‌شود، سنگی نصب گردیده که بر آن متن وقفنامه‌ای به خط نسخ نقر شده است.
در طرف راهروی شمالی که از درب کریاس به صحن وارد می‌شود، شبکه‌هایی ظریف از کاشی‌های معرق در پنجره‌ها نصب شده‌اند. قسمتی از سردر صفحه ایوان کاشیکاری معرق شده‌است و جرزهای آن آجری رنگ می‌باشد. دور خارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت “السلطان ظل الله” به کوفی بنایی تکرارشده است.
محراب صحنه اصلی از کاشی معرق است با ساختمانی مقرنس کاری که در وسط آن سنگ مرمر بسیار خوشتراشی به اندازه ۱٫۱۵ * ۳٫۳۸ متر نصب شده‌است و در وسط منقرص کاری یک گل مربع به اندازه ۵۴ * ۹۵ سانتیمتر نصب است و در دست چپ ایران، یک سنگ مرمر به اندازه ۲۸ * ۳۰ سانتیمتر نصب شده‌است. سر در شرقی مسجد دارای کتیبه ای از کاشی معرق به خط ثلث محمد الحکیم است.
گنبد مسجد خمیده و ترکدار است با کاشی سبز رنگ کاشی شده و پیرامون آن نیز کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد. در زمان فتحعلی شاه قاجار حاجی حسین عطار قسمتی بر شبستان مسجد افزوده و قسمت‌هایی از مسجد را نیز تعمیر نموده است.
بازار حاجی قنبر یزد :
در شرق میدان امیر چخماق بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد. بعدها بر سر در بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهای موجود در تکیـه‌های یزد سـاخته شد. این بنـای عظیـم یکی از معـرف‌های شهر یزد است و هنگـامی که می‌گوینـد میرچخماق مرادشان همین بناست در حالی که از آثار امیر چخماق نیست.
آب انبار تکیه امیر چخماق در حد فاصله تکیه و بازارچه حاجی قنبر واقع شده و احتمالاً قدمت آن نیز به دوره صفویه میرسد. این آب انبار در حال حاضر به عنوان موزه آب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی و با شماره ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره مستقل ۲۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند. همچنین این بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیرچخماق نیز با شماره ۲۴۱۶ به ثبت ملی رسیده‌است.
