کاروانسرای سلجوقی قزلق

کاروانسرای قزلق بنا بر گمانه زنی ها مربوط به دوران سلجوقی است و در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی گرگان، کنار کتل قزلق واقع شده است.
این کاروانسرا در شرق جاده ارتباطی گرگان به شاه‌کوه در منطقه ‌ای در حد فاصل گچیان و سفالی در کتل قزلق قرار دارد. این بنا دارای دالان و اتاق‌های متعدد است و ورودی آن از سمت شرقی بنا می‌باشد. با توجه به نقشه و مصالح به کار رفته احتمال زیادی وجود دارد که این بنا متعلق به دوره سلجوقیه باشد.
رابینو در سفرنامه اش می نویسد : “قزلق قریه ای مخروب و گردنه ای است در ۱۴ مایلی شهر استرآباد، سه راه شاهرود.”

معماری کاروانسرای قزلق :

کاروانسرای قزلق به عنوان نمونه ای از کاروانسراهای کوهستانی با مصالح سنگ و ملات گچ ، آهک و ساروج در مسیر جاده قدیم استر آباد شاهرود در جنگل توسکستان احداث شده است و سبک آن سر پوشیده با پلان مستطیل شکل به ابعاد ۶ × ۱۱٫۵ × ۲۶٫۵ متر به جهت شمالی جنوبی است . فضای داخلی کاروانسرا را ۱۲ حجره با سقف کوتاه جناقی شکل تشکیل می دهد که به صورت قرینه در یک ردیف شش تایی روبروی هم به ابعاد ۲ × ۲ × ۲٫۵ متر قرار دارد .
ورودی بنا در جهت شمالی واقع شده است که دارای طاق هلالی است و احتمالا در چوبی داشته است و به طرف داخل دارای دو پلکان سنگی است . حد فاصل هر یک از حجره ها جرزهای نگه دارنده سقف که تقسیم کننده فضای داخلی نیز می باشد قرار دارد . آنچه جالب توجه است این موضوع است که درون هر یک از حجره ها فضایی به منظور روشن کردن آتش تعبیه شده است تا گرمای فضای داخلی حجره ها را در فصل سرما تأمین کند .
سقف کاروانسرا بیضی شکل است که بر روی طاق های گهواره ای و جرزهای قطور سنگی استوار شده است . روشنایی درون کاروانسرا به وسیله روزنه هایی در مرکز گنبدهای شش گانه سقف تامین می شده است . از خصوصیات بارز کاروانسرا قزلق می توان به نحوه و سبک معماری آن ، به کار گیری مصالح سنگ در ساخت و احداث و اجرای سقف ، ارتفاع کم سقفها و حجره ها به منظور نگهداری و حفظ گرمای فضای داخلی و جرزهای نگه دارنده سقف ( بیش از ۱ متر ) به جهت تحمل فشار بارهای اضافی و جلوگیری از رانش اشاره کرد . همچنین طرز چیدن سنگهای قلوه ای و نحوه بند کشی آنها و حجره های متقارن که دارای آهنگی موزون است ، از دیگر ویژگیهای معماری کاروانسرای قزلق است
.
موقعیت جغرافیایی کاروانسرای قزلق :

کاروانسرای قزلق در ۳۵ کیلومتری ضلع جنوب شرقی شهر گرگان در میان جنگلهای انبوه و دامنه های سر سبز و حاصلخیزی در مسیر جاده گرگان، چهار باغ و شاهکوه قرار دارد . این منطقه کوهستانی از شمال به دشت حاصلخیز گرمابدشت و روستای توسکستان و از جنوب به روستای قدیمی سر علی آباد و چهار باغ و از شرق و غرب به دامنه های سرسبز و خرم جنگلی و دره های عمیق محدود می شود .
یکی از سرچشمه های رودخانه باغ شاه از قزلق جاری می شود و دارای آب بسیار خنک و گوارایی است که همین امر باعث طراوت و سر سبزی منطقه با چشم اندازدلربا گردیده است . از لحاظ زمین شناختی سطح وسیعی از از منطقه ، سنگی و سنگلاخ بوده و در جاهای مسطح و نسبتا کم شیب و ناهموار ، اراضی قابل کشت وجود دارد .
راه ارتباطی فعلی گرگان و شاهکوه سفلی و شاهکوه علیا با پیچ و خمهای فراوان که از گردنه قزلق و از ضلع جنوبی و غربی کاروانسرای قزلق عبور می کند ، دارای چشم اندازی زیبا و هیجان انگیز است . البته در گذشته های دور مسیر قدیمی جاده از ضلع شرقی و شمالی آن عبور می کرده است که با بهسازی و تغییر مسیر جاده فعلی ، جاده قدیمی متروک مانده است .

مطالعه باستان شناختی در کاروانسرای قزلق :

کاروانسرای قزلق در هنگام مطالعه و بررسی اولیه در مسیر جاده قدیم استرآباد به شاهکوه و به خصوص منطقه قزلق شناسایی شد . در تابستان ۱۳۷۸ خورشیدی به مدت ۲۰ روز خاکبرداری در کاروانسرای قزلق انجام گرفت که به مرور فضای داخلی و مجاور دهانه ورودی آزاد شد و نمای اصلی کاروانسرای قزلق هویدا گشت که از لحاظ فرم سبک ساخت بسیار جالب توجه بود .
کاروانسرای قزلق گرگان در تاریخ ۵ آذر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۹۰۳ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده است.